ممکن است با شنیدن نام کیوی، به یاد میوه یا پرنده‌ای با این نام بیفتید. ولی قرار است در این مقاله با یک شهر به نام گیوی آشنا شوید که از شهرهای استان اردبیل محسوب می‌شود. فاصله این شهر تا استان اردبیل 80 کیلومتر است و در بخش جنوبی اردبیل واقع شده است. وسعت شهرستان کیوی 1245 کیلومتر مربع و ارتفاع آن از سطح دریا 1500 متر است. این شهرستان در نزدیکی خلخال از شهرستان‌های دیگر اردبیل است و با این شهر کوچک در حدود 30 کیلومتر فاصله دارد. شهرستان گیوی را با نام کوثر نیز می‌شناسند و در قدیم با نام‌های سنجبد نیز شناخته می‌شد.
شهر-کیوی
شهرستان کوثر در ۴۸ درجه و ۲۹ دقیقه طول جغرافیایی واقع شده است. این شهرستان، از بخش شمالی با اردبیل، از بخش شرقی با خلخال، از بخش غربی و جنوبی با شهرستان نیر و میانه همسایه است. ساکنان شهرستان کوثر هم با اردبیل و هم با شهر میانه از توابع آذربایجان شرقی در تبادل اقتصادی هستند. جالب است بدانید که تا سال 1375 شهرستان گیوی یکی از بخش‌های شهرستان خلخال به نام «بخش سَنجَبَد» به مرکزیت شهر گیوی محسوب می‌شد. پس از سال 1375 از شهرستان خلخال جدا شده و به شهرستان کوثر یا گیوی به مرکزیت گیوی تبدیل گشت و هم اکنون دارای 2 بخش و 4 دهستان است. نام این شهرستان “کوثر” به دلیل مطابق بودن با روز تولد حضرت زهرا به این نام است و به میمنت این روز خاص نام شهرستان گیوی توسط آیت اله هاشمی رفسنجانی رئیس جمهور وقت کوثر نامیده شد.
مردم شناسی شهرستان کوثر
ساکنان شهرستان کوثر همگی به زبان ترکی آذربایجانی صحبت می‌کنند. این مردم مذهب و شیعه و یا سنی شافعی هستند. در این شهرستان، دو روستا با دیگر روستاها از نظر زبان و مذهب متفاوت است. برای مثال ساکنین روستای علاءالدین شیعه بوده و به زبان تات و اهالی روستای هشین ترک آذربایجانی و دارای مذهب سنی هستند.
تاریخچه گیوی
پیش از اسلام شهرستان کوثر با نام دورداولر بوده است. و سپس نام آن به سنجبد تبدیل شده که از سال 1375 به بعد با نام شهرستان کوثر شناخته می‌شود. این شهر دارای دو بخش مرکزی و فیروز است. شهرستان کوثر یا گیوی دارای آب و هوای معتدل کوهستانی است و دارای مردمانی بسیار خونگرم است که به زبان ترکی صحبت می‌کنند. در شهرستان گیوی، انواع باغات سیب، گردو، گلابی وجود دارند که پر برکت و پر محصول هستند و به این دلیل به گیوی، هیوا به معنی به نیز گفته می‌شود.
مناطق دیدنی کوثر
آبگرم ایسی سو
یکی از جاذبه‌های دیدنی و طبیعی شهرستان کوثر، چشمه آب گرم گیوی است که در بخش شرقی جاده گیوی-خلخال و در روی جاده اردبیل-خلخال واقع شده است. این چشمه آب گرم بسیار پر طرفدار بوده و چشمه‌ای معدنی محسوب می‌شود و دارای 2 استخر زنانه و مردانه است. برای استفاده از استخر این چشمه باید بلیط تهیه کنید. در نزدیکی رود هیروچایی یک منطقه گردشگری وجود دارد که هتل کوثر در آن قرار دارد و در نزدیکی آب گرم گیوی است. این آب گرم پر طرفدار به علت خصوصیات آب منطقه بسیار شهرت دارد. آب این آب گرم دارای خاصیت درمانی و در درمان بیماری‌های پوستی، مفصلی، رماتیسم، اعصاب، متابولیکی و گوارشی بسیار موثر است. دمای آب گرم کوثر در حدود 50 سانتی گراد است و آبدهی آن 5.2 لیتر در ثانیه است. آب این آب گرم از رشته کوه‌های آهکی و توده آذین نشات می‌گیرد.
حمام سنگی
از دیگر جاذبه‌های شهرستان گیوی، حمام سنگی وجود دارد که آن را بانام داش حامامی نیز می‌شناسند. این حمام به صورت غاری است که از یک فضای مستطیل شکل به ابعاد تقریب ۴ × ۱۰ متر تشکیل شده که در دل یک صخره طبیعی کنده شده است. این حمام سنگی در کنده کاری میان سنگ‌ها واقع شده است و آب این حمام از 3 نقطه تامین می‌شود. آب این حمام در هر سه نقطه دارای درجه حرارت متفاوتی با دیگر نقاط است و آب‌ها در دو ضلع شمال شرقی و شمال غربی در حوضچه‌های کوچک جمع می‌شوند و در نهایت وارد حوض اصلی می‌شود. در دیواره شرقی حمام سنگی، سومین سرچشمه آب در جریان است که نسبت به دو سر چشمه دیگر کمی سردتر می‌باشد. در حالت کلی حوضچه گرم این حمام دمای بیشتر از 30 درجه سانتی گراد ندارد ولی حمام کردن در این آب نیز بسیار آرام بخش و دلچسب است.
حمام سنگی
غار یخگان
غار یخگان یا بوزلوق یک اثر طبیعی است که در روستای هواشانق در ۲۰ کیلومتری شمال شرق گیوی قرار دارد. در فصل گرما یعنی تابستان در داخل غار یخ موجود است که باعث خنک و دلپذیر شدن هوا می‌شود که مورد استقبال مسافران و اهالی قرار می‌گیرد.
غار یخگان
دلیکی داش (سنگ سوراخ)
دلیکی داش از لحاظ موقعیت جغرافیایی در بخش شمال شرقی و در قسمت پایینی جاده گیوی به خلخال و در بین باغات دربند قرار گرفته است. در چهارشنبه سوری معمولا دختران مجرد و زنانی که بچه‌دار نمی‌شوند به این محل می‌آیند و نیت می‌کنند، سپس از سوراخ عبور کرده و اگر به آرزوی خود برسند سال بعد نیز در همان محل به جشن و شادی می‌پردازند. از سوراخ این سنگ باغداران آب مورد نیاز خود را جهت آبیاری باغات خود عبور می‌دهند.
دلیکی داش (سنگ سوراخ)
پل فیروز آباد
پل معروف فیروز آباد در بخش فیروز و در ورودی روستایی با همین نام قرار دارد که در سال 1312 ه.ش در دوران رضا خان توسط آلمانی‌ها طراحی و بنا شده است. در ساخت این بنا از مصالحی مانند سیمان، آهن، آرماتور، شن و ماسه استفاده شده است. بسیاری از رودهای روستاهای لیکوان، ایلخچی، سنگ‌آباد، شهر کیوی، هریس در روستای فیروزآباد به هم متصل شده و از زیر پل فیروزآباد عبور می‌کنند.
پل فیروز آباد
کورپی قولاغی
این پل قدیمی‌ترین پلی است که بر روی رودخانه کیوی چایی بسته شده است، این پل در سال ۱۳۵۹ توسط حق‌بین و با کمک اهالی شهر تجدید بنا شد و در قسمت جنوبی شهر و در میان باغ‌ها قرار گرفته است.
پارک شهر واقع در شهرک فرهنگیان
در بخش جنوبی شهرستان کیوی و در قسمت جنوبی شهر، یک شهرک فرهنگیان وجود دارد که مساحتی برابر با 1500 متر مربع دارد و در زمان آقای مختار جمیلی (شهردار وقت) ساخته شده و در 22 بهمن سال 1380 افتتاح شده است. این پارک در فصل بهار و تابستان از صبح تا 9 سب قابل استفاده برای بانوان و کودکان است و از ساعت 11 شب به بعد مورد استفاده آقایان قرار می‌گیرد. مردان شهرستان گیوی برای وقت گذرانی با دوستان در این پارک جمع شده و به صبحت و گفتگو می‌پردازند.
آسیاب‌های آبی کیوی
در گذشته از آب رودخانه کیوی علاوه بر آبیاری مزارع و باغات، برای بکارگیری آسیاب آبی نیز استفاده می‌کردند. در شهرستان کیوی انواع آسیاب‌های متعدد وجود دارد که در منطقه خلخال و اردبیل ممتاز است. آسیاب‌های آبی شهر کیوی در قدیم عبارتند از: عباس قوشا دگیرمانی – اورغوّری پیرجان دگیر مانی – کرم دگیرمانی – ایوب دگیرمانی – شاه دگیر مانی – مَشَد دگیر مانی – زنبورک دگیر مانی – آسیاب مشهدی ابوالفضل بشارتی – آسیاب مشهدی حیدر صادقی.
از این آسیاب‌ها برای تامین گندم و تهیه آرد اهالی شهرستان و روستاهای اطراف استفاده می‌شد. با توجه به وجود این آسیاب‌ها می‌توان به وجود آب بسیار زیاد در رودخانه گیوی پی برد.
مرداب گنجگاه (گنجاه گولی)
مرداب گنجگاه در فاصله 16 کیلومتری شهرستان کوثر و در بخش شمال غربی روستای گنجگاه قرار دارد. این مرداب جزو مناطق دیدنی منطقه محسوب می‌شود و مرداب به صورت فصلی جریان دارد و در تابستان آب بسیار کمی دارد. از آب این مرداب برای آبیاری زمین‌های زراعتی استفاده می‌شود. در فصل تابستان، جوانان روستاهای همجوار مثل گنجگاه، نصیرآباد، نیلق، ابلی علیا و سفلی و شهر گیوی در این مرداب شنا می‌کنند.
مرداب گنجگاه (گنجاه گولی)
سد خاکی قره قشلاق
سد قره قشلاق در روستایی با همین نام و در سال 1379 توسط جهاد کشاورزی گیوی و مطابق با نظرات مدیریت آب و خاک استان اردبیل و با پیمانکاری شرکت خدمات مهندسی آب و خاک اردبیل ساخته شد. زمین‌های زراعی اطراف روستای قره قشلاق را با استفاده از آب این سد آبیاری می‌کنند و این سد نقش بسیار مهمی در عمران و آبادانی و همچنین تولیدات کشاورزی روستای قره قشلاق دارد.
دریاچه سد قشلاق
روستای خلفلو
روستای خلفلو یکی از روستاهای اردبیل است که در شهرستان کوثر قرار دارد و از اردبیل 45 کیلومتر و از شهرستان کوثر حدودا 30 کیلومتر فاصله دارد. روستای خلفلو از نظر موقعیت جغرافیایی در دامنه رشته کوه‌های سبلان قرار دارد که توسط این رشته کوه‌ها محدود شده است. همچنین تپه‌های بلند مثل گوش قیسی از ناحیه غرب، رشته کوه‌های تالش مثل کوه‌های بنمار از سمت شمال و النکش از سمت شرق روستای خلفلو را محصور کرده‌اند. این روستا یک دشت بزرگ، پر آب و حاصلخیز است و اگر از بالای کوه‌ها به آن نگاه کنید یک دشت بزرگ مثل یک دره می‌بینید. این روستا در وسط یک منطقه کوهستانی قرار دارد و به همین علت پر بارش است. در بهار باران و حتی تگرگ نیز در این روستا دیده می‌شود و در مواردی بارش برف نیز دیده شده است.
به دلیل وجود کوه‌ها در نزدیکی روستای خلفلو، هوای این روستا در تابستان بسیار خنک است و در شب ممکن است کمی سرد شود. بسیاری از مسافران خصوصا از شهرهای گرم ایران به دلیل آب و هوای خنک و معتدل در تابستان، به این روستا سفر می‌کنند. فصل پاییز در روستای خلفلو نیز با بارش باران در اوایل این فصل آغاز می‌شود و کشاورزان این روستا در این موقع سال شروع به کشت گندم می‌کنند و البته قابل ذکر است که این منطقه زمستان را از ماه آذر اغاز می‌کند و از اوایل این ماه تا اوایل فروردین به صورت برف، سفید پوش است. شغل ساکنین این روستا کشاورزی و دامداری است و محصول اصلی این روستا، گندم می‌باشد. این روستا به علت بارش دارای دشتی بسیار حاصلخیز است و در تولید گندم جلوتر از سایر مناطق است. این روستا دارای یک رودخانه است که از کوه‌های قله جوق سرچشمه می‌گیرد و به قزل اوزن جاری می‌شود.
روستای مشکول
روستای معروف مشکول در دهستان سنجبد جنوبی و در مرکزیت فیروز آباد واقع در شهرستان کوثر است. این روستای تاریخی نشانگر فرهنگ مردم و رعایت مسائل شرقی و اسلامی است. اکثر ساکنین این روستا مشغول به کشاورزی، دامداری و باغداری هستند. روستاهای همجوار با روستای مشکول عبارتند از: افشار، امیرآباد، ام آباد، علاءالدین، هشین، دوگر، بنه خلخال، فیروزآباد، شوراخانه و دیز.
روستای مشکول
اهالی روستای مشکول دارای مذهب شیعه بوده و زبان آن‌ها ترکی آذربایجانی است. در این روستا انواع میوه درختی مثل پسته وحشی، گلابی وحشی، انواع گون، گیاهان دارویی، ریواس و زالزالک می‌توان یافت. معنای نام روستای مشکول، مشک کوچک است که معمولا در هنگام کار باغ از آن استفاده می‌کنند. روستای مشکول از زمان‌های قدیم مراتع بسیار وسیع و زمین‌های صخره‌ای و سنگلاخی دارد و این زمین‌ها برای پرورش بز بسیار مناسب هستند. حتی امروزه نیز برخی از اهالی این روستا علاقمند به پرورش بز دارند، زیرا این نوع دام با چنین زمین‌هایی بسیار سازگار است.
بر اساس معنای مشکول در لغت نامه‌ها می‌توان این طور متوجه شد که در قدیم مشکول به معنی محلی برای تولید مشک آب بوده و از دیگر مناطق برای تهیه مشک با کیفیت به این روستا می‌آمدند. اهالی روستا نیز از مشک استفاده‌های گوناگونی می‌کردند.
این روستا علاوه برداشتن منابع عظیم طبیعی، گردشگری، تاریخی و… دارای منابع عظیم و مستعد انسانی است. از آثار تاریخی این روستا می‌توان به این موارد اشاره کرد: منبرتاریخی مشکول، برج تاریخی مشکول، کوه تاریخی قلعه بوینی مشکول، زیارتگاه پیرتقی مشکول و قبرستان قدیمی واهل سنت مشکول.
از مناطق گردشگری روستا مشکول می‌توان به این موارد اشاره کرد: دربند مشکول، پل معلق مشکول بر روی رودخانه قزل اوزن، غارهای طبیعی، منطقه حفاظت شده جانوری و شکارممنوع مشکول و ژئو پارک جاده سرچم –اردبیل که درمنطقه مشکول قراردارد. وقوع جنگ بین عشایر منطقه یعنی طرفداران میرزا کوچک خان جنگلی با ارتش رضاخان درروستای مشکول به تاریخ ۱۳۰۲ هجری شمسی اتفاق افتاده است.